Zwrot składki za niewykorzystany okres ubezpieczenia dobrowolnego

Ogólną zasadę dotyczącą sposobu ustalania składki należnej zakładowi ubezpieczeń w kontekście czasu udzielania przez niego ochrony ubezpieczeniowej, w poprzednim stanie prawnym, tj.  przed dniem 10 sierpnia 2007 r. regulował art. 813 § 1 k.c. Przepis ten stanowił, iż składkę oblicza się za czas trwania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, jednak jego brzmienie   nie pozwalało na rozstrzygnięcie wszystkich występujących na tej płaszczyźnie problemów. Łączył się z tym przede wszystkim problem zwrotu składki w przypadku rozwiązania umowy ubezpieczenia dobrowolnego - najczęściej AC -  szczególnie w kontekście wystąpienia szkody całkowitej. W ogólnych warunkach ubezpieczeń dobrowolnych ubezpieczyciele zazwyczaj zastrzegali, iż w przypadku szkody całkowitej, a więc wyczerpania się sumy ubezpieczenia, niezależnie od daty powstania tej szkody składka za okres pozostały do końca okresu na jaki umowa została zawarta nie przysługuje. Ogólne warunki najczęściej zawierały również zastrzeżenie, iż w przypadku opłacania składki w ratach, wypłacone odszkodowanie zostanie pomniejszone o raty dotychczas nieopłacone. Wspomnieć należy, iż stanowisko zakładów ubezpieczeń w kwestii zwrotu składki było zapewne wzorowane na dotyczącym ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przepisie art. 41 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych[1], w myśl którego, w pewnych przypadkach rozwiązania umowy ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, zwrot składki za niewykorzystany okres ubezpieczenia nie przysługuje, jeżeli w okresie poprzedzającym rozwiązanie umowy wystąpiła szkoda, za którą zakład ubezpieczeń wypłacił lub jest zobowiązany wypłacić odszkodowanie. Zauważyć jednak trzeba, iż jest to przepis szczególny, który odnosi się wyłącznie do obowiązkowego ubezpieczenia komunikacyjnego.

Wątpliwości związane ze zwrotem składki w przypadku rozwiązania umowy ubezpieczenia dobrowolnego miały zostać wyeliminowane dzięki projektowanym w tym zakresie zmianom przepisów kodeksu cywilnego. W dniu 10 sierpnia 2007 r. weszła w życie obszerna nowelizacja kodeksu cywilnego, w ramach której zmianie uległ między innymi art. 813. Przepis ten, w pierwotnej wersji stanowiąc, iż składkę oblicza się za czas trwania odpowiedzialności ubezpieczyciela, został uzupełniony o zapis, zgodnie z którym w przypadku wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia przed upływem okresu na jaki została zawarta umowa, ubezpieczającemu przysługuje zwrot składki za niewykorzystany okres ochrony. Pomimo, iż zamysłem ustawodawcy było ostateczne rozstrzygnięcie kwestii zwrotu składki, nadal istnieją pewne wątpliwości co do stosowania tego przepisu.

Wysokość składki ubezpieczeniowej jest zależna od wartości przedmiotu ubezpieczenia, a więc sumy ubezpieczenia, ale także od czasu udzielana ochrony ubezpieczeniowej, z czego wynika fakt, iż skrócenie czasu trwania ochrony ubezpieczeniowej mienia o konkretnej wartości musi skutkować zmniejszeniem składki ustalonej na podstawie tej wartości.  Skrócenie okresu ubezpieczenia występuje na przykład przy odstąpieniu od umowy ubezpieczenia, kiedy to ubezpieczycielowi przysługuje składka wyłącznie za okres udzielanej ochrony. Innym przykładem jest wygaśnięcie umowy ubezpieczenia z powodu braku przedmiotu ubezpieczenia - np. w przypadku, zniszczenia pojazdu przy jednoczesnym braku odpowiedzialności gwarancyjnej zakładu ubezpieczeń za powstałą szkodę.  Przypadkiem takim jest również sprzedaż pojazdu w sytuacji, gdy prawa z umowy nie przechodzą na nabywcę (AC) oraz  śmierć ubezpieczającego (właściciela pojazdu), kiedy to kwota stanowiąca zwrot składki wejdzie w masę spadkową. O ile nie jest kwestionowany obowiązek zwrotu składki w powyższych przypadkach, o tyle w środowisku ubezpieczeniowym dyskusję budzi zagadnienie ewentualnego zwrotu składki w przypadki szkody całkowitej.

Art. 813 § 1 k.c. zdanie pierwsze stanowi, iż składkę oblicza się za czas trwania ochrony ubezpieczeniowej, co oznacza, że ustalona w momencie zawierania umowy składka ubezpieczeniowa jest ściśle powiązana z czasem świadczenia ochrony ubezpieczeniowej, zatem w przypadku skrócenia czasu udzielania przez ubezpieczyciela ochrony, zmniejszeniu winno ulec również świadczenie ubezpieczającego, którym jest składka - o kwotę odpowiadającą należności za niewykorzystany okres ochrony. Regulujący kwestię wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia, art. 813 § 1 zdanie drugie stanowiąc, iż  w przypadku wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia przed upływem okresu, na jaki została zawarta umowa, ubezpieczającemu przysługuje zwrot składki za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej, także odnosi się wyłącznie do czasu trwania ochrony ubezpieczeniowej.

W tym kontekście, najczęściej podnoszonym zagadnieniem jest zwrot składki w przypadku wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia na skutek szkody całkowitej powstałej w wyniku kradzieży pojazdu. W opinii części przedstawicieli doktryny[2], pomimo wskazanych wyżej regulacji, w przypadku wyczerpania się sumy ubezpieczenia - co ma miejsce przy szkodzie całkowitej - zakład ubezpieczeń nie jest zobowiązany do zwrotu składki z uwagi na skonsumowanie ochrony ubezpieczeniowej na skutek wyczerpania sumy ubezpieczenia.  Jednak zauważyć trzeba, iż uwzględnienie  tego faktu byłoby jednoznaczne z  przyjęciem jeszcze jednego - oprócz czasu trwania ochrony ubezpieczeniowej - elementu, który miałby wpływ  na zakres zwracanej składki, tj. sumy ubezpieczenia. Tymczasem powołane wyżej przepisy, jako jedyną przesłankę dokonywanych rozliczeń  wskazują czas trwania ochrony ubezpieczeniowej. Istotne jest przy tym rozróżnienie pojęcia „wysokość składki za ubezpieczenie" - jest ona istotnie zależna od sumy ubezpieczenia - od wysokości składki podlegającej zwrotowi, w kontekście czasu udzielania ochrony ubezpieczeniowej. Sposób bowiem ustalania wysokości składki (suma ubezpieczenia) nie ma żadnego przełożenia na  ewentualne późniejsze rozliczenia w zakresie zwrotu tej składki (czas udzielania ochrony ubezpieczeniowej).

Reasumując, wykładnia literalna omawianego przepisu wskazuje, iż nawet w przypadku wystąpienia szkody całkowitej, ze względu na korelację zakresu zwrotu składki wyłącznie z czasem udzielania ochrony ubezpieczeniowej, a nie z wysokością sumy ubezpieczenia, zakład ubezpieczeń winien zwrócić ubezpieczającemu składkę za okres niewykorzystanej ochrony pomimo wyczerpania sumy ubezpieczenia. Zgodnie z zawarta umową, ochrona ubezpieczeniowa miała być udzielana przez ubezpieczyciela przez określony czas - zwykle 12 miesięcy - i przez ten właśnie czas zakład ubezpieczeń ponosił ryzyko wystąpienia szkody. Z tego tytułu pobrał za ten właśnie czas składkę w wysokości, która konsumuje także rozmiar ryzyka wystąpienia szkody w konkretnym przypadku. W wyniku wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia, zakład ubezpieczeń nie ponosi już tego ryzyka, co oznacza, iż pobieranie składki za  dalszy okres nie znajduje uzasadnienia. W konsekwencji, składka za okres, w którym zakład ubezpieczeń już nie udziela ochrony, a więc nie ponosi ryzyka szkody, winna podlegać zwrotowi niezależnie od wystąpienia szkody całkowitej.

Zauważyć trzeba, iż istnienie rozbieżnych opinii wśród przedstawicieli zarówno teoretyków, jak i praktyków rynku ubezpieczeń dowodzi, iż przeprowadzona nowelizacja art. 813 k.c. nie wyeliminowała wątpliwości związanych ze zwrotem składki w przypadki szkody całkowitej. W związku z tym należy przypuszczać, iż z pewnością problem ten znajdzie rozstrzygnięcie w linii orzecznictwa.

Ewa Kiziewicz, Biuro Rzecznika Ubezpieczonych

---

[1] Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. nr 124, poz. 1152 z późn. zm.).

[2] M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji kodeksu cywilnego, Wolters Kluwer business, Warszawa 2008, s. 69.